Commanderie van St. Jan

Algemene gegevens locatie
Naam locatie :	Commanderie van St. Jan
Plaatsnaam :	Nijmegen
Straatnaam :	Franseplaats

Vroegste geschiedenis

De geschiedenis van de Commanderie gaat terug tot 1196 toen Alardus, burggraaf van Nijmegen en zijn vrouw Uda een hospitaal en een gastverblijf voor pelgrims stichtten. Achttien jaar later kwam het gebouw in handen van de Johannieters. Aan het hoofd van deze orde stond de 'commandeur' en zo kwam de Commanderie aan zijn naam. In de loop van de tijd viel het hospitaal menige schenking ten deel en werd het gebouw uitgebreid. Met de machtsovername van de protestanten in 1591 bleef de katholieke Commanderie ongemoeid. De Johannieter Orde beriep zich op zijn aparte status: de Johannieters hadden op Malta een eigen staat en was een neutrale mogendheid, waarover de protestanten geen zeggenschap hadden. Na de dood van de laatste commandeur in 1638 werd het in 1638 door de stad genaast. Lange tijd bestreed de Johannieter Ridderorde de rechtmatigheid van de naasting. Het Hof van Gelre wees uiteindelijk vonnis ten voordele van de stad.

Kerk en universiteit

Het stadsbestuur bestemde de Commanderie tot kerk voor de Waalse gemeente, inclusief enkele predikantswoningen. Onder andere de bekende Nijmeegse oudheidkundige ds. Johannes Smetius woonde er. Met onderbrekingen fungeerde de Commanderie vanaf 1644 tot de Tweede Wereldoorlog als Waalse kerk. Op 23 mei 1653 richtte de magistraat de Illustere School op, kort daarna omgevormd tot Kwartierlijke Academie. De academie werd ondergebracht in de Commanderie en begon met drie hoogleraren: voor filosofie, wijsbegeerte en theologie, en rechten. Later werden ook geneeskunst, geschiedenis en welsprekendheid gedoceerd. De voorloper van de huidige universiteit leverde enkele afgestudeerden af die landelijk vermaard werden, zoals de jurist Gerard Noodt. De Academie hield uiteindelijk nog geen kwart eeuw stand, want in 1678 werd zij op last van de Franse bezetters gesloten, nadat al eerder twee professoren naar Leiden waren vertrokken. De poort van het Academiegebouw is thans ingemetseld op de Gedeputeerdenplaats naast het stadhuis.

Verwoesting

Op 22 februari 1944 moest het complex een voltreffer incasseren en werd het zo zwaar beschadigd dat het niet meer door de Waalse gemeente gebruikt kon worden. Daarna bleef het jarenlang een prooi van verval en achteruitgang. De Commanderie was sinds 1910 geheel in eigendom van de Waalse gemeente. De stad, noch de Waalse gemeente, hadden geld voor restauratie. In 1967 groeiden zelfs boompjes op de muren van de resten van de Waalse Kerk. In 1958 wilde de gemeente de ruïne slopen in het kader van het Vijfheuvelenplan, een project voor de renovatie van de grotendeels verkrotte Benedenstad.

Wijnhuis

In 1952, ruim vóórdat de sloopplannen bekend waren, kocht de Nijmeegse antiquair en restaurateur J.T. van Weel de Commanderie van de Waalse Gemeente om het pand met eigen middelen en geld te restaureren en er een aantal faciliteiten te vestigen, zoals o.a. het Wijnhuis dat tot uit de wijde omgeving veel bezoekers trok en een klein openluchttheater naast de ruine van de Waalse Kerk. Toen de sloopplannen van de gemeente in 1958 bekend werden, verzette Van Weel zich daar fel tegen en hij had de steun van een actiegroep. Op 27 mei van dat jaar diende hij een bezwaarschrift in tegen de plannen. Dit stuk zit in de omslag van een bezwaarschrift uit 1639, toen de Commanderie definitief door de stad in beslag werd genomen.

Uiteindelijk keurde de gemeenteraad het Vijfheuvelenplan goed op 27 augustus 1958, met uitsluiting van de Commanderie, die zodoende van onmiddellijke sloop werd gered. De gemeente begon onderhandelingen met de Rijksdienst voor Monumentenzorg over een mogelijke restauratie.

Bij de ruïne van de Waalse Kerk bouwde Van Weel een klein openluchttheater, maar dat was wegens de vele problemen met de Commanderie niet levensvatbaar. Er is slechts één grote opvoering geweest op enkele dagen in juni 1962, nl. Lanseloet van Denemarken. Zes maanden eerder, op 12 januari 1962, verkocht Van Weel de Commanderie aan de universiteit, die er na restauratie een sociëteit van de studentenvereniging Roland wilde vestigen. Daarvan kwam echter niets terecht. Het Wijnhuis werd een studentencafé.

Museum

Financiële problemen bleven de uiteindelijke restauratie van de Commanderie vertragen. Eindelijk kom het werk in 1969 beginnen naar plannen van de inmiddels overleden architect G.M. Leeuwenberg. De leiding had ir. J.L. Volders, de uitvoerder was het aannemersbedrijf Van der Sluis en Van Dijk uit Hardinxveld. Eerst moest de slopershamer er aan te pas komen: alle verbouwingen door Van Weel werden vernietigd en in 1970 begon de eigenlijke restauratie of reconstructie. Terwijl de restauratie in volle gang was, besloot de gemeenteraad op 26 augustus 1971 de Commanderie aan te kopen om er een museum te vestigen. De restauratie werd in 1974 voltooid en op 28 oktober 1974 opende het Gemeentemuseum zijn deuren; in 1999 ging het op in Museum Het Valkhof. Momenteel biedt de Commanderie plaats aan een restaurant en een aantal ambachtelijke bedrijven, zoals een stadsbrouwerij.

Bronnen

• Regionaal Archief Nijmegen, Wetenschappelijke correspondentie, inv.nr. 580-050 (1958-1973)
• Regionaal Archief Nijmegen, Nieuw Secretarie Archief Nijmegen, 1946-1984; inv.nr. 5718, Waalse Kerk en Commanderie van St. Jan (Franseplaats 2 en 3), waarvan de jaren 1957-1959, 1961, 1963-1968.
• P. van der Heijden, De 20 dagen van Nijmegen, deel 3, Zwolle 2006, p. 66.
• G.T. Lemmens en J.L. Volders, Nijmeegs museum "Commanderie van St. Jan": De Commanderie van St. Jan van 1196 tot 1974, Nijmegen 1974. Plnr: Br 6344
• De Commanderie van Sint Jan te Nijmegen: Verleden, Heden, Toekomst, Nijmegen, ca, 1950. Plnr: Br 7079.
• Papieren strijd om een ruine, in: Het Vrije Volk, donderdag 21 augustus 1958, Nijmegen 1958. Plnr: Br 7066.
• J.T. van Weel, Verantwoordinghe voor burgemeisteren, schepenen ende Raet der stadt Nijmegen: bezwaarschrift tegen het reconstructieplan De Vijf Heuvelen van de Gemeente Nijmegen naar aanleiding van de voorgenomen afbraak van "De Commanderie van Sint Jan", Nijmegen 27 mei 1958.
• G.T. Lemmens, Geschiedenis van de Commanderie, in: Tijdschrift Numaga 21 (1974) nr.4, p. p. 131-176 , Nijmegen 1974.
• J.L. Volders, De restauratie van de Commanderie, in: Tijdschrift Numaga 21 (1974) nr.4, 177-204, Nijmegen 1974.
• De Gelderlander, artikelen over de Commanderie tussen 1953 en 1974
• Het Vrije Volk, 21 augustus 1958, artikel over de dreigende sloop van de Commanderie.

Commentaar

<comments hideForm="false"/> of, lees de overige commentaren ...